మాటకుఁ బ్రాణము సత్యము
కోటకుఁ బ్రాణంబు సుభట కోటి, ధరిత్రిన్
బోటికిఁ బ్రాణము మానము
చీటికిఁ బ్రాణంబు వ్రాలు సిద్ధము సుమతీ
తాత్పర్యం : మాటకు సత్యం, కోటకు మంచి భటుల సమూహం, స్త్రీకి సిగ్గు, ఉత్తరానికి చేవ్రాలు (సంతకం) జీవనాలు(ప్రాణంలాగా ముఖ్యమైనవి).
........................................................................................................
మానఘనుఁ డాత్మధృతిఁ జెడి
హీనుండగువాని నాశ్రయించుట యెల్లన్
మానెడు జలములలోపల
నేనుఁగు మెయి దాఁచినట్టు లెరగుము సుమతీ!
తాత్పర్యం : అభిమానవంతుడు ధైర్యం తొలగి నీచుని సేవించటం, కొంచెం నీళ్ళలో ఏనుగు శరీరాన్ని దాచుకొను విధంగా ఉంటుంది.
........................................................................................................
నాది నొకని వలచియుండగ
మదిచెడి యొక క్రూరవిటుడు మానక తిరుగున్‌
బొది జిలుక పిల్లి పట్టిన
జదువునె యా పంజరమున జగతిని సుమతీ!
తాత్పర్యం : పిల్లిని పంజరంలో పెట్టినా, పంజరం మధ్యనున్న చిలుక మాట్లాడునా? అలాగే మనసునందొకని ప్రేమించిన స్త్రీ, మరొక విటుడెంత బ్రతిమాలినా ప్రేమించదు.
........................................................................................................
మేలెంచని మాలిన్యుని
మాలను నగసాలివాని మంగలి హితుగా
నేలిన నరపతి రాజ్యము
నేలఁగలసిపోవుగాని నెగడదు సుమతీ!
తాత్పర్యం : ఉపకారం తలపోయని పాపాత్ముని, మాలను, కంసాలిని, మంగలిని వీళ్ళను స్నేహితులుగా చేసుకున్న రాజుయొక్క రాజ్యం నశించునే గానీ వృద్ధి చెందదు.
........................................................................................................
రా పొమ్మని పిలువని యా
భూపాలునిఁ గొల్వ ముక్తి ముక్తులు గలవే
దీపంబు లేని ఇంటను
చెవుణికీళ్లాడినట్లు సిద్ధము సుమతీ!
తాత్పర్యం : దీపంలేని ఇంటిలో చేతిపట్టులాడిన పట్టుదొరకనట్లే, 'రమ్ము పొమ్ము' అని ఆదరించని రాజును సేవించటం వలన భుక్తి ముక్తులు కల్గవు.
........................................................................................................
రూపించి పలికి బొంకకు,
ప్రాపగు చుట్టంబు కెగ్గు పలుకకు, మదిలో
గోపించు రాజుఁ గొల్వకు
పాపపు దేశంబు సొరకు, పదిలము సుమతీ!
తాత్పర్యం : రూఢి చేసి మాట్లాడిన తరువాత అబద్ధమాడకు. సహాయంగా ఉండు బంధువులకు కీడు చేయకు. కోపించే రాజును సేవించకు. పాపాత్ములుండే దేశానికి వెళ్ళకు
........................................................................................................
. లావుగలవానికంటెను
భావింపఁగ నీతిపరుఁడు బలవంతుండౌ
గ్రావంబంత గజంబును
మావటివాఁడెక్కినట్లు మహిలో సుమతీ!
తాత్పర్యం : కొండంతటి ఏనుగును మావటి వాడెక్కి లోబరచుకొనేట్లు లావుగలిగిన వాడికంటే, నీతి గల్గినవాడు బలవంతుడగును.
........................................................................................................
వరదైన చేను దున్నకు
కరవైనను బంధుజనుల కడకేగకుమీ
పరులకు మర్మము సెప్పకు
పిరికికి దళవాయితనము బెట్టకు సుమతీ!
తాత్పర్యం : వరద వచ్చే పొలంలో వ్యవసాయం చేయకు, కరువు వస్తే చుట్టాల కడ కరుగకు. ఇతరులకు రహస్యం చెప్పకు. భయం గలవాడికి సేవా నాయకత్వం ఇవ్వకు.
........................................................................................................
వరి పంటలేని యూరును
దొరయుండని యూరు తోడు దొరకని తెరువున్
ధరను బతిలేని గృహమును
అరయంగా రుద్రభూమి యనదగు సుమతీ!
తాత్పర్యం : వరిపంట లేని ఊరు, అధికారి ఉండని గ్రామం, తోడు దొరకని మార్గం, యజమాని లేని ఇల్లు వల్లకాడుతో సమానం.
........................................................................................................
తాత్పర్యం : ఎవ్వరు చెప్పినా వినవచ్చు. వినగానే తొందరపడక నిజమో అబద్ధమో వివరించి తెలుసుకొనినవాడే న్యాయం తెలిసినవాడు.
........................................................................................................
వీడెము సేయని నోరును
జేడెల యధరామృతంబుఁ జేయని నోరును
బాడంగరాని నోరును
బూడిద కిరవైన పాడు బొందర సుమతీ!
తాత్పర్యం : తాంబూలం వేసుకోని నోరు, చెప్పిన మాట మరలా లేదని పలికే నోరు, పాటపాడటం తెలియని నోరు, బూడిద మన్ను పోసే గుంటతో సమానం
........................................................................................................
వెలయాలివలనఁ గూరిమి
గలుగదు మరి గలిగెనేని కడతేరదుగా
పలువురు నడిచెడి తెరుపునఁ
బులు మొలవదు మొలిచెనేని బొదలదు సుమతీ!
తాత్పర్యం : పదుగురు నడిచే మార్గంలో గడ్డి మొలవనే మొలవదు. ఒకవేళ కలిగినా, కడవరకు స్థిరంగా ఉండదు. అలాగే వేశ్య ప్రేమించదు, ప్రేమించినా తుదివరకూ నిలువదు.
........................................................................................................
వెలయాలు సేయు బాసలు
వెలయఁగ నగపాలి పొందు, వెలమల చెలిమిన్
గలలోఁన గన్న కలిమియు,
విలసితముగ నమ్మరాదు వినరా సుమతీ!
తాత్పర్యం : వేశ్యా ప్రమాణాలను, విశ్వ బ్రాహ్మణుని స్నేహాన్ని, వెలమ దొరల జతను, కలలో చూసిన సంపదను, స్పష్టంగా నమ్మరాదు.
........................................................................................................
వేసరవు జాతి కానీ
వీసముఁ దాజేయనట్టి వ్యర్థుడు గానీ
దాసి కొడుకైన గాని
కాసులు గలవాఁడే రాజు గదరా సుమతీ!
తాత్పర్యం : నీచజాతివాడైనా, కొంచెమైనా చేయలేమనే నిష్ప్రయోజకుడైనా, దాసీపుత్రుడైనా - ధనంగలవాడే అధిపతి.
........................................................................................................
శుభముల నొందని చదువును
అభినయమున రాగరసము నందని పాటల్
గుభగుభలు లేని కూటమి
సభమెచ్చని మాటలెల్లఁ జప్పన సుమతీ!
తాత్పర్యం : మంగళాలు పొందని విద్య, అభినయం రాగరసాలులేని పాట, సందడులులేని రతి, సభలో మెచ్చని మాటలు ఇవన్నీ సారంలేనివి.
........................................................................................................
సరసము విరసము కొరకే
పరిపూర్ణ సుఖంబు అధిక బాధల కొరకే
పెరుగుట విరుగుట కొరకే
ధర తగ్గుట హెచ్చుకొరకే తధ్యము సుమతీ!
తాత్పర్యం : హాస్యాలాడటం విరోధం కల్గటానికే, ఎక్కువ సౌఖ్యాలననుభవించటం బాగా కష్టాలను పొందటానికే అధికంగా పెరగటం విరుగుట కొరకే, ధర తగ్గటం అధికమవటానికే - నిజమైన కారణాలు.
........................................................................................................
సిరి దా వచ్చిన వచ్చును
సలలితముగ నారికేళ సలిలము భంగిన్
సిరి దాఁ బోయిన బోవును
కరిమింగిన వెలగపండు కరణిని సుమతీ!
తాత్పర్యం : సంపద కలుగునప్పుడు కొబ్బరి కాయలోకి నీరువచ్చే విధంగానే రమ్యంగా కలుగును. సంపద పోవునప్పుడు ఏనుగు మ్రింగిన వెలగపండులోని గుజ్జు మాయమగు విధంగానే మాయమైపోవును.
........................................................................................................
స్త్రీలయెడల వాదులాడకు
బాలురతోఁ జెలిమి చేసి భాషింపకుమీ
మేలైన గుణము విడువకు
ఏలిన పతి నిందసేయ కెన్నడు సుమతీ!
తాత్పర్యం : ఎన్నడూ స్త్రీలతో వివాదాలాడకు, బాలురతో స్నేహం చేసి మాట్లాడకు, మంచి గుణాలు వదలకు, పాలించు యజమానిని దూషించకు.
........................................................................................................